Article - Lehkhabu chhiar hlutna/tangkaina - Tunlai khawvel ah
LEHKHABU CHHIAR HLUTNA/TANGKAINA - TUNLAI KHAWVEL AH
C RodinglianaMizote’n lehkhabu kan hmelhriat kum tak hi chiang taka sawi theih a ni lova, mi pali ziah dan a inang lo vek a, chung zingah chuan Rev. J.M Loyd-a ziak, Kum ‘1895’ hi an hna thawh dan te, a hmun leh a hun laia an boruak tawng te nen a pawmawm berin a lang. Mizo te’n lehkhabu kan neih hmasak ber chu Mizo Zir Tir Bu a ni. Hmuh theih zinga hlui ber chu 18th September, 1899-a Assam Secretariat Printing Office, Shillong a chhut a ni a. He bu hi copy 600 chhut a ni a, chhut nawn a nih leh nih loh engmah a inziak lo. He Mizo Zir Tir Bu pawimawhna pakhat chu, Zosapte khan Mizote hi engtiangin nge kaihhruai an tum a, eng angin nge chher an rilruk a, eng ang rilru puiin nge seilian se an tih zir chian nan a ni. He lehkhabu hi Mizote tan a hlu em em a, a hunlai kum 1900 hma lama Mizote mak tih tur Geography bengvarthlak tak tak a thahnem viau a, awm dan mawi te, nun ngil leh thate khawhhmuhna a tam hle a, Pathian thu pawh an phum tam viau. He Mizo Zir Tir Bu, bu hlai deuh phek 25 a chhah hi mihring mize tha leh nun kawng dika kaihhruainain a khat a tih theih a, Zosapthara (Edwin Rowlands) buatsaih ni ngeiin a lang a ni.
Lehkhabu nena inzawm tlat chu Literature hi a ni a, sawi hran theih hauh loh a nih avang hian Mizo Literature History tlem a zawng han thai lang ila. Mi tam tak chuan kum 1894 kha Mizo Literature bultanna angah kan ngai maithei a, he kum ring hian Literacy Centenary pawh kum 1994 khan lawm alo ni tawh nghe nghe. Mahse, 1874-a chhut T.H Lewin (Mizoten Thangliana tia an lo koh) lehkhabu ah chuan Mizo tawng thumal leh thu changkim (sentence) tha tak tak, thawnthu tawi nen lam a lo chuang teuh tawh a nih tih kan hmu a ni. Chuvang chuan Thangliana sulhnu te hi enliam mai chi a ni hauh lovang. He kum 1874 hian Mizo tawng zir theihna lehkhabu tha tawk tak siamin, phek 120-a chhah lehkhabu-ah Mizo-English Dictonary, thumal 1256 leh English-Mizo Dictonary, thumal 1105 lai a lo ziak lut tawh a, Mizo thawnthu pathum - Chemtatrawta, Lalruang leh Kungawrhi thawnthu te hi tarlan a ni. Hemi a nih avang hian ‘Mizo Literature hunpui then zinga hun hmasa ber chu 1870 atang khan a lo intan e’ a tih loh theih ta lo va. Mizo hawrawp (Alphabet) kan neih hma kum 25 vel atang tawhin tuna kan hawrawp ang (Hunterian System) sipel leh ziak dan hi a lo tan daih tawh a ni. Lehkhabu lam kan thlir zau zel chuan Thangliana bakah Brojo Nath Saha chuan kum 1885-ah khan A Grammar of Lushai Language tih a lo siam a, 1885-ah C.A Soppit chuan Rankhol-Kuki-Lushai-Grammar tih lehkhabu tha angreng tak a lo chhuah tawh bawk. Heng bakah hian Mizo chanchin hrim hrim ziakna lehkhabu dang - The Lushais 1887-1889 H.R Browne-a ziak te, Handbook of the Lushai Country (1889) A.O Chamber-a ziak te, Chin Lushai Land (1893) A.S Reid-a ziak te a awm bawk. Sawi kim barh i tum lo phawt mai teh ang.
Heng kan han ziah duah chhan chu Lehkhabu avanga kan hnam hmasawnna te, kan hnam hmasawn nan leh kan chanchin kum 100 chuang hnu a kan hriat theih nan hian Lehkhabu hi a tangkai hle a, kan hmuh phak loh leh hriat phak loh thleng a min hmuh tir a, min hriattir thei thil anih avang hian kan ngaihhlut a, kan kawm tlangnel viau a pawimawh hle. Tin, mihring finna leh hmasawnna atan pawh thil tangkai tak a nih zia kan la rawn ziak chho zel dawn a ni.
Lehkhabu ngaihlu a, dah pawimawh thin te hi mifing an lo ni zel a, Khawvel a Library hmasa ber an tih The Ebla Library Syria ram a mi chu kum 2500 BCE daih tawh khan alo awm tawh a ni awm e, he Library ah hian lehkha puan kan tih ang nilo, lehkha puan chhuah hma daiha an lo hman thin Clay Tablet kan tih ang hi 20000 chuang alo awm tawh a ni. Heng hnam te bawk hi hnam fing hmasa kan tih te chu an ni. Khawvel History hi han chhui han chhui mah ila, hnam ropui, hnam fing hmasa kan tih te chu Lehkhabu ngaihlu a, dah pawimawh hmasatu te zel hi an lo nih avang hian Lehkhabu chhiar tam te chu finna kawngah pawh dah san loh an har hle a ni. History tam tak sawi tur a awm a, khawvel mipui tam takin kan ngaihsan United Kingdom/The Great Britian kan tih khu tlem a zawng han sawi leh ta ila. Ram ni tla seng lova roreltu tih an ni thin a, Mizoram ngei pawh min lo awp anih kha, Ziak leh chhiar min thiam tirtu an ni a, an Lal te inthlahchhawn dan hi a ropui a, ziak leh chhiar thiam, a ngaihlu hmasa an nih avangin tun thleng hian record felfai tak an la kawl thlap a, an hnam history chu thui fe an chhui thei a ni.
Kan thupui han sawi tan dawn ta ila, tunlai khawvel a lehkhabu chhiar hlutna leh pawimawhna sawi atul tak viau na chhan hi lehkhabu hian ngaihhlut a hlawh tawhlo hle tih a hriat theih. Chu chu engvang nge ni ta ang le? tiin ka ngaihtuah a, ka rilru ah Mobile Phone alo lang nghal a, khawvel changkang zelin a rawn ken tel a ni a, he khawl tereuhte ah hian thil tam tak a awm a, engkim mai hi a awm vek mai emaw tih theih a ni a, zirlai te tan an zirlai an han zawng a, alo awm mai zel a, thil a ti awlsam in nun a ti nuam tawh em em mai a ni. Kawng thenkhat ah chuan lehkhabu rawn kher ngai lova kan neih theih thil hi alo tam ve tawh em em a, hemi avang hian thalai tam tak te chuan Lehkhabu aiin kan Smart Phone kan leklam tam ta viau.
Mihringin lehkha ziah a thiam tirh BC kum sangbi palina vel kha a ni a, lehkha chhiar kha a tirah chuan an uar lo hle ni in a hriat a, amaherawhchu a chhiar thin te kha mi fing leh remhria an ni chho zel a, chutichuan mipui ah a tha zawngin a nghawng chho ta a, lehkha chhiar chu an rawn uar chho ta zel a, hmasawnna pawh a lo pung ta tial tial a, khawvel hmasawnna khan lehkha chhiar kha a hring chhuak a ni ber mai. Lehkha chhiarin khawvel hmasawnna a ti pung a, a ti chak bawk a ni. Hnam fing leh changkang apiangin lehkha chhiar an uar a, Aristotle te, Plato te, thuziak chu kum 2000 hnu ah pawh a ngai ngaiin kan hmu thei a ni, tin Bible ngei pawh hi kum tam tak liam tawh hnu ah kan la hmu thei a nih hi. Lehkhabu daih rei zia chu kan hre thei mai awm e. Heng mi ropui hmasa te finna an ziahchhuah hi tun hun thleng pawh University ropui tak tak ah zir leh chhui chian ala ni fo a, zirlai tam tak te’n an hlawkpui in finna an lo chhar ve thin a ni.
Civilization inghahna a ni han ti leh tawp mai ila. Lehkha ziak leh chhiar hi a pawimawh em em a, Civilization lo awmna leh a dinchhuahna bul a ni a, civilization tluchhia reng reng pawh ziak leh chhiar kawnga tlahniam an ni fo zawk. Civilization san ber lai chu ziak leh chhiar kawnga an tawnsan lai ber nen hian a inrual zel a ni. History kan zir chuan kan hria ang, Europe-a Dark Age an tih lo awmna chhan chu lehkha chhiar kawnga an tlakhniam vang a ni. Italy ram atanga renaissance rawn alh chhuak pawh kha lehkha chhiar kawnga hmasawnna vang a ni.
Lehkhabu chhiar tam hi Society thanna a ni a, Mizo te hi lehkha chhiar nasa thin hnam kan ni a, kum 1920 khan Assam Civil Service Officer kan nei mai a, Sipai Officer kan nei ta zung zung bawk a, All India Service leh Central Service kan nei chho ta malh malh a. Kan hnam tlem ang ai chuan, hetiang kawngah hian mi thiam kan nei tam in chhuanawm tak tak an ni hlawm. A chhan chu lehkha thiam hmasa te kha hriatna lamah an tuihal a, lehkha chhiar an uar a, an intih hmuh a, 1930 chho a Shillong leh Culcatta vela lehkha zir ho khan lehkhabu an chhiar nasa a, an diary han en pawh khan ‘Chumi chu ka chhiar’ an lo ti thei deuh zel a, an chehvela lehkhabu tha anga an ngaih kha an lo chhiar deuh zel a ni. Kan mi hmasa te kha hnam tan thahnem an ngai em em a, an mahni leh an chhungkaw tan chauh a zir an ni lova Ram leh hnam tana zir an ni tih an inhria a, lehkhathiamna kha Ram leh hnam hmasawnna a ni tih an hria a, hreawmna karah pawh lehkha an chhiar a, an zir hram hram thin a nih kha. Chutiang chuan, kan Society chu lehkha chhiar avangin nasa takin an thang a. Hei hi Mizo hnam chauh a ni lo, lehkha chhiar lama harh hmasa leh thang chak apiang hi an society-in hma a sawn in an thang chak em em thin a ni.
Kan khawvel hian nasa takin hma a sawn tawh a, eng ilo thawh dawn paw’n mi Lehkhathiam mamawh leh duh an ni zel tawh a ni. He intlansiakna khawvel ah hian a fit leh thiam apiangte chungnunna leh sanna khawvel anih tawh avang hian dam khawchhuak tur chuan kan in hai kuak a, thiamna tak tak pawchhuak tura lehkhabu kan chhiar nasat viau angai tawh a ni. Mizo te’n hna sang leh zahawma kan ngaih chu Civil/Central Service hi a ni awm e, Competitive exam bei tur phei chuan lehkhabu chhiar tam, chhiar nasa kan nih a tul hle. Hetih rual hian Mizoramah chuan MPSC hi hna tam tak la tu a ni a, MPSC hnuaia hna lak reng reng ah hian mi in chhiar zau leh chhiar tam lo tan chuan tlin a har tawh em em. Kan khawvel ah hian Lehkabu chhiar tam apiang an vannei tawh a, dinhmun sang an luah tawh a ni tih hi hai rual a ni lo. Lehkhabu chhiar tam hi an hriat a, midang aiin an danglam a, an thil thlir dan a zau in a lai em em a, eng dinhmun pawh tawk se, dinhmun khirh tak pawh nise, rilru fim takin paltlang dan tur an ngaihtuah thiam mai thin a ni. Khawtlang leh Ram kaihruaina ah pawh hi mi in chhiar tam leh vengva deuh chu an hriat thin a ni. Kohhran, Khawtlang leh Ram kan hruaina ah pawh hian kan khawvel hi a danglam zel a, chutih rualin a chhunga cheng mihring te pawh kan danglam zel avang hian in chhiar zau a, in zir zel kan mamawh em em a ni. Hruaitu in chhiar zau lo chu mipuite ngaih ah ‘mawl’ nih hlawh a awl a, lehkhabu chhiar tam hian mihring min ti hmasawnna, finna min pe tu anih avang hian Hruaitu dinhmuna ding te pawh hian an mamawh zual em em in a hriat a ni.
Lehkhabu pakhat khawr pum tur hian a ziaktu hian hun rei tak a bei phawt a, a ngaihtuahna zawng zawng fawm khawmin, hunawl a in siam a, tin a lehkhabu a rinthlak ngei theih dan a tanpuitu atan lehkhabu hrang hrang chhiar in, lehkhabu hrang hrang atang chuan a thuthlukna leh a zirchhuah chu alo ziak chhuak leh ta thin a ni. A lehkhabu rawn te ngei pawh khan lehkhabu dang engzat nge a rawn ang le? Lehkhabu hi chu finna inhlanchhawnna hmanraw pawimawh tak a ni a, lehkhabu pakhat khawr pum anih theih nana lehkhabu dang an dap nasat zia atang hian a chiang mai awm e. Chuvangin Lehkhabu chhiar hi mihring hmasawnna atan a pawimawh a ni.
Mi tin mai hi kan buai tawh em em a, mi thenkhat chuan lehkhabu chhiar nan hun ka neilo an ti hial thin, an hnathawh ah khan finna a hmasawn an duhlo em ni aw? tih a awl thin hle. Ziakmi tam tak an awm a, ziak mi kan nih phei chuan in chhiar zau kan mamawh zual hle a, tin zirtirtu te lek phei chuan kan khawvel nitin chanchin hi an hre em em tur a ni bawk. Thusawi mi kan nih chuan lehkhabu chhiar hi kan mamawh zual em em a, mi in chhiarzau thusawi chu nin a har em a, a khamawmloh fo thin. Lehkhabu chhiar peihna boruak hi kan insiam a tul hle a, Graduate hnu a tui thut thu a awm lova, hun hmasa lam atanga kan lo chhiar thin a pawimawh, hna zawng tur, sawrkar hna leh Company eng ilo a hna zawng tur kan nih phei chuan kan in chhiar zau hle angai awm e. Smart Phone hi thalai te’n kan khal tam hle a, a tam zawk chuan kan hriatna ni zau ah leh kan zirlai min tanpuitu atan kan hmang lutuk in a rinawm loh. Kan sawi tak ang khan tun hma khan Mizote hi lehkhabu ngaina a, chhiar tam thin kan ni a, chumi chu UPSC results -ah te khan a lang thin a nih kha, amaherawhchu tun hunah chuan kan reh rei ta vang vang hle mai. Thalai te hian eng nge kan ngaihsan? Kan ngaihhlut? tih hi kan inzawh fo angai a ni. Sum leh pai kan thawkchhuak,a tha e, mahse Zirna kawnga hlawhtlinna hi a tlo fo thin, engvang nge kan tih chuan? Lehkhabu kaltlang thiamna hi a tlo a, a daih rei bawk thin a ni. Thalai te hi kan harh angai ta hle mai, lehkhabu ah kan let angai a, chu chu kan hnam hmasawnna tur a ni a, kan dinchhuah lehna tur a ni. Lehkhabu awm lohna In chu taksa, thlarau tello ang a ni tih a ni a, lehkhabu kan hmasawnna tura chung lam hnen atanga malsawmna kan dawn a ni a, chu malsawmna chu a nel leh hnaih apiang te’n an chang in an dawng thin a ni. Chuvangin Lehkhabu ah i kir leh ang u.

Comments
Post a Comment