Article - Lalnu Ropuiliani Thlan

 LALNU ROPUILIANI THLAN

C Rodingliana

Ph - 7005598251


Zofate thinlunga dai tawhlo tur, Chungnunga thlah Ropuiliani hi Lal ropui tak, Lalsavunga Aizawl Lal fanu a ni. Mizo History ah hian hmeichhia te hi ziah lan an hlawh lo em em a, chuti chung chuan Lalnu Ropuiliani erawh Mizo History ti famkim a, Mizo hmeichhe zinga lar ber pawl a ni pha hial a ni. 


Lalnu Ropuiliani vanglai hi kum 1880 chho vel kha a ni a, British in Mizoram a rawn awp khan Mizo lal tam tam tak te chu Sap ho lakah an tlawm duai duai a, Lal tam tak an thlêm a, an vo bawk a, kuli tur an ngiat a, an pek theih lohvin an chawi tir a, mi tam tak tan harsatna tam tak an thlen thin a ni. Lalnu Ropuiliani pasal chu Vandula a ni a, chhim lam lal zingah chuan a ropui ber pawl a ni a, mi tam tak chuan a nupui Ropuiliani vanga lar leh mi hriat hlawh ni ve ah kan ngai mai thei, mahse Vandula hi chhim lam mai ni lo, Mizoram pum huap ang pawhin lal ropui leh fing ber pawl a ni.

Lalnu Ropuiliani thlan hmun chungchangah hian a pasal Vandula hian pawimawhna tam tak a neih avangin a chanchin hi a sawi loh theihloh a ni. Vandula chu Sailo hnam a ni a, a Pa chu Tlutpawrha (Khawzatluta) a ni a, Pi Lalsangzuali Sailo chuan a lehkhabu ah kum 1820 vela piang angin a ngai a, a pian kum dik tak hriat nilo mahse kum 1820-1830 inkara piang ni ngei tura ngaih a ni.Vandula hi Pa vantlang, palian vak lo, hmelṭha tak, viak ṭha tak zingthawh hre em em leh inthazo tak a ni an ti.  A Pa Tlutpawrha’n Halkha a rawt chiam lai khan Vandula hi ralkai chin a ni tawh a. Halkha rawt hi Mizo Chanchin ziaktu Rev Liangkhaia’n Chhipphir an awm laia thil thleng niin a ziak. Thlahtu atanga ram leh hnam tana huaisen taka lo bei ṭhin tu a nihna te hi hriatreng tlak a ni a, a ram leh hnam chhan nan vawi tam ral a do tawh a ni. Vandula’n nupui a neih dawn hian a pa Tlutpawrha hi a fimkhur hle a, a fa hming koh nupui tur chu Sailo lal fanu a nih mai bakah huaisen tel ni ngei ni se a duh a ni. Tlutpawrha hi mahni ram leh hnam chhan ti na tak mi a ni. Vandula nupui tur an zawn hunlai chuan Aizawlah Lalsavunga Sailo a lal a, fanu pali a nei a, a fanu te zinga danglam tak, Ropuiliani chu Vandula nupui atan Tlutpawrha chuan a duh hle a, a duh chhan ber chu a hmelthat leh fel vang ai mahin a huaisenna leh rilru lenna vang a ni an ti. Vandula leh Ropuiliani Inneih hi a ropui hle an ti a, Chhim leh hmar lama lal ropui fate innei an nih avangin a hunlai chuan a lar viau  ni tur a ni a, Kawng lakah lal tam takin ruai an lo theh a, an lo lawmpui ve zel a ni. Vandula lansarh lehna em em chu a nau Seipuia te, Lalthangvunga te, Lalluauva ten British (Sapho) do lova thiana an siam laiin “Pawih lakah pawh kan ram kan chhan a, mingo ho lakah pawh chhan kan tum tur a ni” a ti tlat a, a tlawm ve duh hauh lo. Ropuiliani’n British ho inremna siampui duh lova,a thih thlenga a tlawm duh miah lo pawh hi a pasal duh dan a zahsak vang a ni. Vandula hi kum 1889 kum hian Rulngan in a chuk avangin Denlungah a boralin, a ruang hi kuanga ur niin, Bellam chhungah dah a ni a, tun hnu hian lai chhuak in a thlah ten an kawl tha a ni.


A pasal boral hnu hian Lalnu Ropuiliani hi a lal chhunzawm nghal a, a pasal Vandula thurawn angin British lakah tlawm a tum lova kum 1893 tir lam khan Ropuiliani, Lalthuama leh Chawngtleng lal Dokhuma te chu Denlungah inhmukhawm in Lungleia Sawrkar inkhulh chu kah rawn an rel thin a, silai an dahthat teuh thu te chu hre ru tu an awm avangin Lunglei Bawrhsap J Shakespear chuan lo hria in, a rang a rang in August 1893 fur ruahtui tam vanglai takin Ropuiliani chu man a ni ta a ni. Ropuiliani man tur hian J Shakespear chuan Capt. G.H.S Hutchinson te, Commandant Pugh leh sipai 80 lai Lunglei atangin a chhuahpui a, Denlunga Ropuiliani an man ni tak hi J Shakespear chhinchhiah danin August 09.1893 a ni. Ropuiliani an man hian a fapa Lalthuama leh Dokhuma te pawh Denlungah lo awm in an man ve nghal bawk.

Ropuiliani chu August 12th 1893 ah Denlung atangin Lunglei an thlen pui a, vawi tam tak inpe mai turin an thlem thin a, mahse Ropuiliani chu chhe te mahin a zam lova, Sap ho hnuaia kun turin a tlawm duh lo a ni. Ropuiliani chu Lungleia dah reng tha a an hriat loh avangin Chittagong lamah sapho chuan an sawn ta a. Tichuan Ropuiliani chu 8th April, 1894 ah Lunglei atangin Chittagong pan pui a ni ta a ni. Chittagong Jail hi 18th April 1894 ah an thleng a, Jail ah chuan duat taka enkawl ni in, an duh phawt chuan khawpui chhung fan kual pawh phaksak an ni a, Ropuiliani leh Lalthuama tana senso zawng zawng hi Kumpinu sawrkara tanpuina an siam “Refuges and State Prisoners under Gead 25 political” an tih atanga rulh vek tur a nih thu te sawrkar hotute lehkhathawn atangin a hmuh theih a ni.

Ropuiliani hi Chittagong Jail-a a awm hnu rei vak lo August 1894 ah kawthalo natna in nasa takin a tlakbuak a, kum upa lam alo ni tawh bawk nen a taksa a chakloh phah hle a ni. December ah chuan natna in a tlakbuak leh a, chaw a ei thei lova, a taksa pawh a cher sawt hle a ni. A natna a zual tak zelah chuan Jail Superintendent R.W Murray chu a mangang hle a, tichuan an rinlawk ang ngei chuan Ropuiliani chu January 3rd 1895 zing lamah a khumah chuan a boral ta a ni. Ropuiliani thih thu chu Jail Superintendent RW Murray chuan Magistrate of Chittagong J.D Anderson hnenah lehkhain a hrilh a. “Ropuiliani chu a tar thi a ni ber a, kum 60 vela upaa chhinchhiah a ni nain kum 70 hmel a pu mah zawk a, April 18, 1894-a jail-a dah luh a nih atang khan a dam mawh hle a, a hriselna a tha lo chho ta zel a ni. August 1894-a Santenpui a vei kha dam tawh mahse kha natna khan a ti thuanawpin a ti chak lo hle a ni” tiin lehkha ziakin a thawn a ni. Ropuiliani a thih avang hian Sawrkar hruaitute pawh an rilru a hreawmin nuam lo an ti hle a, Bristish duhloh zawnga khawsa Mizoram pawna an tan tir ṭhenkhat Dokulha, Kalkhama, Lianphunga leh Nikhuala te ruang chu Mizoramah a lo kir lova, Ropuiliani erawh sawrkarin a ruang la turin mi a tir thlap a, Mizoramah, a lalna tlang ngeiah lak let leh a ni.

Lalnu Ropuiliani hian a boral hma hian a tân pui, a fapa Lalṭhuama hnenah a boral hun chuan Denlunga a pa kiangah ngei zalh turin a chah a. Tun hnu hian Lalnu Ropuiliani thlan hmun chungchangah inhnialna nasa tak a chhuak a, Lal Vandula hi Denlungah ngei hian a kuang ur ruh te hi phum a ni a, Lalnu Ropuiliani hian lungdawh siam in, chu chu Vandula lungdawh tih a ni a, he lungdawh ah ngei hian Lalnu Ropuiliani pawh hi zalh a ni. Saihnuna Sailo, Denlung lal, Ropuiliani pawm tlei ngat chuan Denlung lal lungdawha a pu Vandula leh a pi Ropuiliani phum an ni chu a chhuang hle a, a unaute nen an inhnial nikhua chang te hian “Ka Pu thlan kawltu ka nih hi” tiin a sawi fo thin.  Prof Laltluangliana Khiangte chuan “A phumna chungchangah hian  a chanchin ka ngaihven lai khan inchuhna a la awm lova, Denlung tih kha kan hriat dan awmchhun a ni” a ti bawk. Ropuiliani phumna inchuh chungchanga thil hriatchian ngai deuh chu Ropuiliani kha a ruang nge a ruhro Chittagong atang khan an laklet a nih tih hi a ni. Ralvawnga an phum titu ten Ropuiliani chu Chittagong atangin a ruhrova hawn a ni tiin ṭan an khawh a, Denlungah an phum titu ten a ruhro ni lovin a ruang ngeiin hawn a nih thu an sawi ve bawk. 

Ropuiliani a boral khan a ruang hi Mizorama lo lakchhoh a ni a. Ralvawng atang hian Lunglei ah Assistant Superintendent hnenah Ropuiliani lak chhoh dan tur mi tirh tur zatte, kal dan tur leh kal te ei leh in tur ngaihtuah dan tur chungchang te a ziak a. Ralvawng atanga J.Shakepear lehkha thawn ah hian “Ten men of Ralvong have permission to go to Chittagong to fetch the bones of Ropuiliani” tiin a ziak a, heta bones tih hi Lalsangzuali Sailo hian ruh/ruhte tihna ni ngeiah ngaiin Ropuiliani chu ruang nilo,a ruhro ngeia hawn ni ah a ngai a ni. He sap ṭawng thumal Bones tih hi ruang tih sawina nge ruh/ruhte tihna tih chungchangah hian inhnial theih tak a ni a, inhnialna pawh a awm reng a ni. Tin, J Shakepear kha Ropuiliani thih thu zawng chauh hrilh a ni a, ruang nge a niha ruh a nih tih kha hrilhhriat a ni lo a ni. Chuvangin Ralvawng atanga J Shakepear-a lehkha thawn kha ruang emaw a ruhroin emaw an lo hawn ti a thu tawp siam nana hmanah chuan a chiang zân lo deuh a ni.


Lalnu Ropuiliani te hunlai kha “Kuang ur era a ni a, kum 1930 hma lamah khan lalte an thihin kuangin an in ur thin , Denlunga mi hi kuang ur a ni lova, Ralvawnga mi chu kuang ur a ni” tiin an sawi bawk. Tichuan Ropuiliani chu kuanga ur ngeiah lo ngai ta ila, Ralvawngah an phum tia tangtute sawi dan angin Ropuiliani chu Chittagong atangin a ruhin hawn a ni tih hi lo dik ta bawk se Ropuiliani chu ruhro vek a ni tihna a ni dawn a, he  thil hi awm ngai lo tawp, tih dan phung (Culture) kalh a ni. Ruh filh sa ur leh thu hi hriat tur a vang hle. Ropuiliani kha Chittagong-ah a kuang an ur thu khawiah mah hriat tur a awm lova, tin, a thih atanga Chittagong-a awm chhung khan kuanga ur pawh lo ni dawn se kuang ur chhung rei dan te chhutin in ur zawh hman a ni lo.Kum 1894-2895 inkara Lushai Hills Administration Report paragraph 14 a thu inziak ṭhenkhat ah chuan hetiang hian a in ziak a ni:

A party of ten Lushais come down to Chittagong and carried back Ropuiliani’s corpse. This as the first voluntary visit ever paid by a Lushai party to Chittagong.

Lusei mi sawmte Ropuiliani ruang/mitthi ruang la letin Chittagong-ah an kal a, hei hi tihluihna tel lova Lusei ten Chittagong an tlawh hmasak ber a ni.


He thuziak hi khatih laia South Lushai Hills Superintendent in Ropuiliani ruang lak let leh dan tur chungchang a ziahna a ni a, a copy hi Mizoram State Archive-ah hmuh theihin a awm. He thil hian Ropuiliani kha ruhro mai ni lo, a ruang ngeia lak let a ni tih a nemnghet chiang viau awm e. Tin, he report hian a hmaa kan sawi tak J Shakespear-a thuziak “ten men of Ralvong have permission to go to Chittagong to fetch the bones of Ropuilieni” tiha Bones pawh hi ruang sawina ngei a ni tih a tichiang kan ti thei ang.



Sawi hlawh tak Sairuma lehkha hi Paithar, Siaha atanga dawn a ni a, he kutziak hlui tawh tak hi Vandula leh Ropuiliani thlah kal zel tena an lo kawl that a ni. Lalthuama (s/o Vandula) fapa Sairuma kha Lunglei Bawrhsapin 1924 khan Vandula thlahte chanchin a zawt a, chu a chhanna lehkha chu a ni. Bawrhsap zawhna a chhanna ah chuan “Ka Pi Ropuiliani chu Chittagong ah a thi a, a ruang chu sorkar-in an rawn thawn a, Vandula thlanah Denlungah an phum” ti a ni. Sairuma lehkha ah hian thudang pawh a inziak nual a, Laltṭhuama chu sapin an man a, a nu Ropuiliani chuan Lalṭhuama lovin ka awm theilo tiin a zui ve e, tih te a inziak tel.

Ropuiliani thlan awmna Ralvawng khua leh Hnahthial Gr YMA ten an inchuh chungchangah hian Vandula leh Ropuiliani thlahte chuan an ngaihdan ti chiangin, mi tlemte te ngaih dan dang nei awm mah se, a tam zawk fe in lungrual taka an pawm tlan, an thlahtute atanga an thu hriat nena inmil chu an tarlang a, chu an Booklet siam Denlung Lal Vandula leh Ropuiliani phumna tih phek kua naah chuan tilangin heti hian an ziak a: “Kan Pi Ropuiliani hi Denlungah ngei hian phum a ni a, Hnahthial Gr YMA ten an laihchhuah kha a thlan ngei a ni tih hi kan thupuan chu a ni. He thu nemngheh nana a hnuaia hming ziaktute hian Vandula thlahte zawng zawng ai awh zo lo mah ila Aizawl, Lunglei/Hnahthial vela awm zawng zawng te inrawn khawmin chung hote aiawh chuan kan ziak a ni” tiin.


Mizoram humhalh a, huaisen taka bei a, an thisen far tawp theng a Zoram hmangaihtu Lalnu Ropuiliani zalna hmun chu a lalna khua Denlung ngei hi a ni a, a pasal Vandula lo chah ang ngeiin chu an thutiam chu a hnuk chah thleng a vawng reng in, an zal pui ta a ni.



Comments

Popular posts from this blog

Peniel Night 2024 || 30th December, 2024

MLA Cup Inter Br YMA Footboll 2025 || Semi Final || Peniel Vs Cherhlun

MLA CUP INTER BR YMA FOOTBALL 2025 || FINAL || THLALAK